رشحات رمضان (1)

«رمضان » از نامهای خداوند و ماه رمضان تنها ماهی است که در قرآن به تصریح ذکر شده است. ماههای رجب، شعبان و رمضان به تعبیر آیت اله آقا سید علی قاضی "فُرُقگاه "خداوند می باشند. ماه رمضان ؛ ماه خداوند است و منسوب به خداوند. در عین حال که تمام هستی اعم از ملک و ملکوت در حیطه تملّک خداوند هستند و به تعبیر قرآن: «وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» ؛(فتح؛4) ولی این ماه مانند کعبه به خداوند منسوب شده است :«وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَلِلطَّائِفينَ وَ الْعاكِفينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ»؛(بقره؛125). پیامبر ( ص ) در خطبه ای که در جمعه آخر ماه شعبان ایراد نموده، می فرماید: « إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ» ماه خدا به شما روی آورده تلویحا اینکه: شما هم به استقبال از ماه خدا بشتابید. رسول اکرم ( ص ) می فرماید: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ. » این ماه، ماه مبارکی است، مبارک از "برکه" برگرفته شده که به معنی خیر ماندگار می باشد. همانگونه که اگر در بیابان جای گودی آب جمع شود به آن جا برکه گفته می شود. پیامبر ( ص ) می فرماید: این ماه، مبارک است و" با برکت و رحمت و مغفرت به جانب شما آمده است" فرصت ارزشمندی است ؛ قَدرَش را بدانیم !

نخواهد ماند این یخ زود بفروش بیاموز از خدا این کدخدایی

برون کن خرقه کان زین چار رقعه‌ست ترابی آتشی آبی هوایی

غزل:2672

معروف است آیت الله ملکی تبریزی در قنوت نوافل و نماز شب این بیت از حافظ را می خواند:

زان پیشتر که عالم فانی شود خراب ما را ز جام باده گلگون خراب کن

غزل:369

این ماه، ماه رحمت خداوند است.

از چنین محسن نشاید ناامید دست در فتراک این رحمت زنید

ای بسا کارا که اول صعب گشت بعد از آن بگشاده شد سختی گذشت

بعد نومیدی بسی اومیدهاست از پس ظلمت بسی خورشیدهاست

مثنوی ؛ دفتر سوم

ماه رمضان زمان امید و انتظار همه جانبه از رحمت فراگیر و گسترده صاحبِ ماه است:

امید تو بیرون برد از دل همه امیدی سودای تو خالی کرد از سر همه سودایی

من دست نخواهم برد الا به سر زلفت گر دسترسی باشد یک روز به یغمایی

گویند تمنایی از دوست بکن سعدی جز دوست نخواهم کرد از دوست تمنایی

سعدی ؛ غزل:511

خداوند در این ماه بندگان را به مهمانی دعوت نموده است. "خوان کرَم گسترده و بندگان را مهمان خود کرده" « هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَى ضِیَافَةِ اللَّهِ » . هر چند هماره و همه جا "بر سرِ هر سفره بنشستم خدا رزّاق بود"

دلا در روزه مهمان خدایی طعام آسمانی را سزایی

دیوان شمس ؛ غزل:2672

نی سخرهٔ آسمان پیروزه شوم نی شیفتهٔ شاهد ده روزه شوم

در روزه چو روزی ده بیواسطه‌ای پس حلقه بگوش و بندهٔ روزه شوم

دیوان شمس ؛ رباعی:1363

ماره رمضان ؛ فرصت مناسب و ارزشمندی برای کَنده شدن از زمین و آسمانی گشتن می باشد:

آسمانی شدن از خاک بُریدن می خواست بی سبب نیست که فواره فرو ریختنی است

فاضل نظری

در فراز پایانی شعر عقاب ترجمه منظوم پرویز خانلری ؛ عقاب پس از دیدار دوباره با کلاغ و اظهار اینکه در ارتفاع پائین پرواز کردن و نجاست خواری برای طول عمر بیشتر را من نخواستم و ارزانیِ تو ؛ به اوج آسمان پرواز می کند :

شهپر شاه هوا ، اوج گرفت

زاغ را دیده بر او مانده شگفت

سوی بالا شد و بالاتر شد

راست با مهر فلک ، همسر شد

لحظه‎ یی چند بر این لوح کبود

نقطه ‎یی بود و سپس هیچ نبود

تقوا نیز که در قرآن بالای دویست مورد به آن اشاره و توصیه شده است از منظری همین پرهیز از آلایشها می باشد ؛اجتناب از آلایشهای محسوس و متعارف دنیوی و نهایتا طهارت از هر چه غیر خدا

ساقی حدیث سرو و گل و لاله می‌رود وین بحث با ثلاثه غساله می‌رود

دیوان حافظ؛غزل:225

برای اوج گرفتن باید از وابستگی های زمینی آزاد شد و این ماه ؛ گاه و موسم رهایش است: «السَّلَامُ عَلَیْکَ مَا أَکْثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِیکَ وَ مَا أَسْعَدَ مَنْ رَعَى حُرْمَتَهُ بِکَ» ؛(صحیفه سجادیه ؛ دعای وداع ماه رمضان)

همچون غریبان چمن بی‌پا روان گشته به فن هم بسته پا هم گام زن عزم غریبستان کنیم

جانی که رست از خاکدان نامش روان آمد روان ما جان زانوبسته را هم منزل ایشان کنیم

دیوان شمس ؛ غزل:1386

در این ماه نه با « مائده های زمینی » که با « ماکول نور » پذیرایی صورت می گیرد

مائده عقلست نی نان و شوی نور عقلست ای پسر جان را غذی

نیست غیر نور آدم را خورش از جزِ آن جان نیابد پرورش

زین خورشها اندک اندک باز بر کین غذای خر بود نه آن حر

تا غذای اصل را قابل شوی لقمه‌های نور را آکل شوی

چون خوری یکبار از ماکول نور خاک ریزی بر سر نان و تنور

مثنوی ؛دفتر چهارم

و :

چون حیات عاشقان از مطبخ تن تیره بود پس مهیا کرد بهر مطبخ ایشان صیام

دیوان شمس ؛غزل:1602

پيامبر اکرم (صلی الله عليه و اله) فرماید: «ثَلاثَةٌ یُحِبُّهَا اللَّهُ: قِلَّةُ الکلامِ، وَ قِلَّةُ المَنامِ، وَ قِلّةُ الطَّعامِ. ثَلاثَةٌ یبغِضُهَا اللَّهُ: کثرَةُ الکلامِ، وَ کَثرَةُ المَنامِ، وَ کثرَةُ الطَّعامِ.»؛(خداوند، سه چیز را دوست می دارد:کم گویی ؛کم خوابی ؛ کم خوری و سه چیز را خداوند دشمن می دارد : پُرگویی،پُرخوابی،پُرخوری.( تنبیه الخواطر، ج 2، ص213)

آیت الله ملکی تبریزی در نامه ای خطاب به آیت الله غروی اصفهانی می نویسد:"باید انسان یک مقدار زیاده بر معمول تقلیل غذا و استراحت بکند تا جنبه حیوانیت کمتر، و روحانیت قوّت بگیرد... انسان اولا روز و شب زیاده از دو مرتبه غذا نخورد حتی تنقّل ما بین الغذاءین نکند. ثانیا هروقت غذا می خورد باید مثلا یک ساعت بعد از گرسنگی بخورد، و آن قدر بخورد که تمام سیر نشود. این در کمّ غذا، و اما کیفش باید غیر از آداب معروفه، گوشت زیاد نخورد، به این معنی که شب و روز هر دو نخورد، و در هر هفته دو سه دفعه هر دو را یعنی هم روز و هم شب را ترک کند؛ و یکی هم اگر بتواند للتکیف نخورد، و لا محالة آجیل خور نباشد اگر احیانا وقتی نفسش زیاد مطالبه آجیل کرد استخاره کند و اگر بتواند روزه های سه روز هر ماه را ترک نکند."

ملا حسین‌قلی همدانی (1239 - 1131 ه. ق) از اجلّه عارفان قرون اخیر که مرحوم ملکی تبریزی درباره ایشان می‌فرماید: "ما رایت له نظیرا فی المراتب المذکوره... در مراتب یاد شده [طول سجده، عبادت و ...] نظیری برایش سراغ ندارم"، در دستورالعملی به مرحوم سید علی آقا ایروانی می‌نویسد: الحذر من قواطع الاربعة: کثرة الکلام، کثرة الطعام، کثرة المنام، کثرة المجالسة مع الأنام و علیک بتقلیبها و تبدیلها بذکر الله الملک العلام فی اللیالی و الایام.

در ارتباط با ماه رمضان آنچه به صورت کاربستی مهمّ است اینکه: می توان [و می بایست]از نماز و این ماه یاری جست و کمک گرفت . در دو آیه از آیات قرآن می خوانیم [در دو جا این عبارت تكرار شده است]: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاةِ»؛ (ای اهل ایمان! از نماز و از صبر [ كه به روزه تفسیر شده است] كمك بگیرید) می فرماید: از نماز ، از روزه استمداد كنید ، نمی دانید این نماز ؛این روزه چه منبع عظیمی است! اگر گفته اند : نماز بخوانید و روزه بگیرید ما را به یك منبع نیرو هدایت كرده اند.

قُوّتّ جبریل از مطبخ نبود بود از دیدار خلاق ودود

همچنان این قوّت ابدال حق هم ز حق دان نه از طعام و از طبق

مثنوی ؛دفتر سوّم

[در بعضی از نُسَخ از جمله مثنویِ مُصحَّح استاد دکتر موحّد مصرع اول از دو بیت فوق به صورتِ:"قوُتِ جبرائیل از مطبخ نبود" آمده است.]

ماه بخشایش و مغفرت است: «وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ مِنْ ذُنُوبِکُمْ وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ أَیْدِیَکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَاتِکُمْ‏ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ » . امام سجّاد (ع) در دعای ابوحمزه ثمالی عرض می کند: «اللَّهُمَ حَقِّقْ رَجَائِی وَ آمِنْ خَوْفِی فَإِنَّ کَثْرَةَ ذُنُوبِی لا أَرْجُو فِیهَا إِلا عَفْوَکَ سَیِّدِی» ؛ (خدایا امیدم را تحقق بخش و ترسم را ایمنی دِه که من در عین فراوانی گناهانم امیدی جز به گذشت تو ندارم.)

در این ماه دعاها مستجاب می باشند ؛پیامبر (ص) می فرماید: دعای روزه دار رد نمی شود «الصائم لا تُرد دعوته».در این ماه و با آغاز این ماه درهای جهنم به روی بندگان بسته می شود و مهم است به گونه ای زندگی کنیم که پس از اتمام ماه مبارک نیز درهای جهنم به روی ما باز نشود و درهای بهشت به رویمان باز می شود:«إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُغَلِّقَهَا عَنْکُمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُفَتِّحَهَا عَلَیْکُمْ»

در این مه چون در دوزخ ببندی هزاران در ز جنت برگشایی

دیوان شمس ؛غزل:2672

بهشت و جهنم از خود ما نشات می گیرد اعضا ؛حواس و قوای وَهم و خیال ما درهای جهنم هستند و همینها با عقل درهای بهشت ! : در تذکره‌ها رباعیِ ذیل از شیخ اشراق مشهور است:

هان تا سر رشته خرد گم نکنی خود را ز برای نیک و بد گم نکنی

رهرو تویی و راه تویی منزل تو هشدار که راه خود به خود گم نکنی

ماه رمضان، ماه لقای خداوند است:

هیچ طاعت در جهان آن روشنی ندهد تو را چونک بهر دیده دل کوری ابدان صیام

دیوان شمس ؛غزل:1602

چنانکه پیشتر آمد : ماه رمضان، موقعیتی برای معراج و فاصله گرفتن از زمین است:

گر تو را سودای معراج است بر چرخ حیات دانک اسب تازی تو هست در میدان صیام

دیوان شمس ؛ غزل:1602

همانگونه که نماز معراج است « الصلوه معراج المومن »روزه گرفتن نیز می تواند مصداقی از معراج باشد. انسان اوج بگیرد و در افقهای متعالی سیر کند. از زمین فاصله بگیرد :

از مقامات تبتل تا فنا پلّه پلّه تا ملاقات خدا

مثنوی ؛ دفتر سوّم

خداوند در قرآن در باب روزه می فرماید: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ اَلصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَی اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ ( ای مردم باایمان، برای شما روزه فرض شده است همچنان كه برای پیشینیان شما فرض شده بود)؛(بقره؛183) . می فرماید :برای اینكه روح و ملكه تقوا در شا پیدا شود.با لِحاظ شرایط تسلط بر نفس در شما تثبیت شود. تسلط بر نفس همان است كه امام صادق (ع)؛ از آن با عبارت "ربوبیت" یاد می کند : "اَلْعُبُودیّةُ جوهَرَةٌ كُنْهُهَا الرُّبوبیَّة"... اگر ماه رمضان را سپری کردیم، شبهای احیا را گذراندیم، و بعد از اتمام ماه؛ به واقع احساس كردیم بر شهوات، عصبانیت ؛چشم ؛ زبان؛ اعضا و جوارح و بالاخره بر نفس خود بیشتر مسلّط هستیم نشانه قبولی روزه ماست. اما اگر ماه رمضان تمام شد و حظّ ما از ماه رمضان[ آنگونه كه پیغمبر اكرم(ص) و علی (ع) فرمود : حظّ بعضی از روزه فقط گرسنگی و تشنگی است] فقط این بوده كه یك ماه یك گرسنگی و تشنگی كشیدیم ، این علامت قبول نشدن روزه ماست.

از رهاوردهای ارزشند روزه « فرشته خو » شدن انسان است. روزه گرفتن اگر با کفِّ نفس توام باشد انسان را فرشته سیرت می کند. انسان با هر روزه گرفتن، هنجارها و ذائقه اش می تواند تغییر کند و به تعبیر مولانا از « ابدال » شود.

کیست ابدال آنک او مبدل شود خمرش از تبدیل یزدان خل شود

مثنوی ؛ دفتر سوّم

روزه گرفتن انسان را از حرکت در مسیر افقی به حرکت و سیر در مسیر عمودی تغییر جهت می دهد. در احادیث نقل شده است: « المرء یطیر بِهمّته »

طیران مرغ دیدی تو ز پایبند شهوت به درآی تا بینی طیران آدمیت

سعدی ؛غزل:18

روزه دار بر سر سفره خداوند می نشیند و این حقیقتا توفیق ارزشمندی است. استاد حسن زاده آملی گوید: « الهی به حق خودت حضورم ده و از جمال آفتاب آفرینت نورم ده »

مولانا در دیوان شمس گوید:

من آزمودم مدتی بی تو ندارم لذتی کی عمر را لذت بود بی ملح بی پایان تو

ای خوش منادیهای تو در باغ شادیهای تو بر جای نان شادی خورد آنکس که شد مهمان تو

غزل:2138

روزه دار بر سر سفره خداوندی نشسته که : « یُطعِمُ و لا یُطْعَم » ؛ ( انعام، 14 ) و : «یَرزُقُ و لایُرْزَق». می بخشد و روزی می دهد بدون این که انتظار گرفتن داشته باشد روزه دار نیز در این ماه بی متعلق زیستن و ایثار را تمرین می کند.

آنک بدهد بی امید سودها آن خدایست آن خدایست آن خدا

یا ولی حق که خوی حق گرفت نور گشت و تابش مطلق گرفت

کو غنی است و جز او جمله فقیر کی فقیری بی عوض گوید که گیر

مثنوی ؛ دفتر سوّم

استاد حسن زاده آملی گوید: الهی!شکرت که نعمت صفت ایثارم بخشیدی...

در این ماه ضیافت ؛ پیامبر (ص) با قرآن پذیرایی شد . قرآن می فرماید: « شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ »؛(بقره ؛185). در سوره اعراف فرماید: «إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذي نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ يَتَوَلَّي الصَّالِحينَ»؛(یقیناً سرپرست و یار من خدایی است که قرآن را نازل کرده و او همواره شایستگان را سرپرستی و یاری می کند.)؛(اعراف ؛196) در شمار صالحان واقع شدن که از نشانه های حسن عاقبت و زندگی معنادار و ارزشمند می باشد؛با زندگی در پرتو راهنمائی انوار وحیانی قرآن محَقَق می گردد که در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است.

تو لیلة القبری برو تا لیلة القدری شوی چون قدر مر ارواح را کاشانه شو کاشانه شو

دیوان شمس ؛ غزل:2131

سخنی از شیخ اشراق در نحوه تعامل با قرآن به غایت مهمّ و کاربستی است وی توصیه می کند:«وقتی خواستی قرآن بخوانی، به گونه‌ای بخوان که گویی فقط برای تو نازل شده نه کس دیگری…».

الحمد لله رب العالمین