کار ملک است آن که تدبیر و تأمل بایدش (2)

3. توجه داشته باشد كه نفس رياست و قدرت فسادآوراست .«إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى . أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى » ،‌ (حقا كه انسان سركشى مى ‏كند . همين كه خود را بى ‏نياز پندارد) ؛( علق ،‌6-7) «ز آنكه هستي سخت مستي آورد » مخصوصا در عرصه سیاست مفسده های به مراتب بیشتری دارد ؛ امام سجاد (ع) از مستي قدرت و جاه و ... به خداوند پناه مي‌برد، .

طغیان که در زبان عربی به معنای تجاوز از حد متعارف است، بیانگر نوعی خاص از ظلم و ستم است که انسان در حق خود و دیگران روا می دارد. بر اساس آن چه علامه طباطبایی در المیزان و  استاد حسن مصطفوی در التحقیق بیان کرده اند، طغیان در کاربردها و فرهنگ قرآنی معنای خاصی یافته است؛ زیرا این واژه در معنای خاص از تجاوز از حد متعارف در فرهنگ قرآنی به کار رفته است؛ مراد از طغیان در کاربردهای قرآنی، تجاوز از حدود متعارف به سبب استکبارورزی نسبت به خداوند و خروج از زی عبودیت او و نیز عدم تاثر از مقام ربوبیت الهی می باشد.

به این معنا که هر گاه شخصی از حدود متعارف الهی به سبب استکبار تجاوز کرد و از مقام ربوبیت الهی متاثر نشد و زی عبودیت را به کنار نهاد، چنین شخصی طغیان ورزیده است.(المیزان ، ج ۲۰، ص ۱۹۲ و نیز التحقیق، ج ۸ ، ص ۸۱ ، ذیل ماده طغی )

در این تعریف به علل اصلی و نیز مهم آثار طغیان اشاره شده است. البته این بدان معنا نیست که علل و آثار دیگری بر این رفتار زشت و بد انسانی بار نمی شود، بلکه به این معناست که مهم ترین عامل ایجادی طغیان و اصلی ترین آثار آن را می توان در این دو امر جست ؛ اگر بخواهیم برای طغیان آدمی ، علت و خاستگاهی اساسی بر شماریم، همان استکبارورزی آدمی نسبت به خداوند است که ریشه در تکبر و غرور بی جای او دارد، چنان که مهم ترین آثار این طغیان را می بایست در عدم تاثر شخص از مقام ربوبیت و خروج از زی عبودیت در برابر خداوند دانست.

البته چنان که گفته شد آثار مهم دیگری برای این رفتار نامتعادل و نامتعارف آدمی در آیات قرآنی بیان شده است که آثار آن در همین زندگی دنیوی به خوبی ظهور و بروز می کند.

از جمله آثار و پیامد منفی طغیان در زندگی دنیوی می توان به تحیر و سرگردانی آدمی در زندگی دنیوی خود اشاره کرد. خداوند در آیاتی چند از جمله ۱۵ سوره بقره ، ۱۸۶ سوره اعراف ، ۱۱ سوره یونس و ۷۵ سوره مومنون طغیان آدمی را موجب سرگردانی و تحیر شدید در راهیابی به حق می شمارد .نتيجتاً  هيچگاه نباید آدمی از خود مطمئن و به خود خوشبين باشد. دائماً خود را در محك و سنجه قضاوت بي رحمانه و تعارف ناپذير خود قرار دهد و با خودش تباني نداشته باشد . خودفريبي نكند كه به تعبير عارف بزرگ دانماركي « كه ير كه گار » 99% انسانها به نوعي به آن مبتلا هستند و مقدمه فريب ديگران مي باشد .

4. به نقد ناقدان بها دهد و از اطرافيان دلسوز و عاقل بخواهد كه معايبش را يادآور شوند . هيچ صاحب منصبي نبايد از اژدهاي نفس غافل باشد كه « اعدا عدوّ » مي باشد و دولتمردان بايد به واقع بيش از دشمنان و بدخواهان بيروني از اين دشمن پروا داشته باشند . « فَهُمْ لِأَنْفُسِهِمْ مُتَّهِمُونَ وَ مِنْ أَعْمَالِهِمْ مُشْفِقُونَ» ، (نهج البلاغه ، خ 193 ) .

عدوي خانه خنجر تيز كرده                         تو از خصم برون پرهيز كرده

همچنين مراقب باشد كه مفتون مدح و ستايش تملق گويان نشود و از خطرِ تعريف و تمجيدهاي مبالغه آميز باخبر باشد كه :

                                                                                       مثنوی ؛ دفتر چهارم

مولانا گويد: عامل تفرعن [ و « أَنَا رَبُّکُمُ الأعْلَى » ، ( نازعات ، 24) گفتن] فرعون ،‌ مدح و ستايش اطرافيان چاپلوس بود:

از وفور مدحها فرعون شد                              كن ذليل النفس هونا لاتسد

                                                                            مثنوي معنوي ،‌دفتر اول ، بيت 1867

اميرالمؤمنين علي (ع) در سخني نهايي و جاودانه مي فرمايد: « إِنَّ مِنْ أَسْخَفِ حَالَاتِ الْوُلَاةِ عِنْدَ صَالِحِ النَّاسِ أَنْ يُظَنَّ بِهِمْ حُبُّ الْفَخْرِ وَ يُوضَعَ أَمْرُهُمْ عَلَى الْكِبْرِ » ، ( سخيف ترين و فرومايه ترين وضعيت واليان در نظر مردم صالح آن است كه گمان بر فخر طلبي آنان رود  و بناى كار خود بر كبر و غرور مى‏ نهند.) ، ( نهج البلاغه ، خ 216)

سر بجنبانند پيشت بهر تو                 رفت در سوداي ايشان دهر تو

                                                                            مثنوي معنوي ، دفتر پنجم ، بيت 319

حضرت یوسف وقتی به حکومت می رسد از خداوند حسن عاقبت و لحوق به صالحین را تمنا می کند: «رَبِّ قَدْ آتَیْتَنی مِنَ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَنی مِنْ تَأْویلِ الْأَحادیثِ ... تَوَفَّنی مُسْلِماً وَأَلْحِقْنی بِالصَّالِحینَ101»،(یوسف ،۱۰۱)

5. توان تحمل عقيده مخالف با نظر خودش را عملاً داشته باشد كه به تعبير اميرالمؤمين علي (ع) سع صدر ابزار رياست است : « آلَةُ الرِّياسَةِ سَعَةُ الصَّدرِ» ، ( نهج البلاغه ، حكمت 176 و بحار الأنوار، ج 82، ص 357) . مديريت بدون انعطاف و نرمخوييِ معقول به تحكّم منتج مي شود و حكومت بدون مدارا در واقع فاقد حكمت خواهد بود كه : « مداراة الناس نصف العقل» ، ( مداراي با مردم ،‌نيمي از عقلانيت و خردورزي است ) . با دوستان مروت و با دشمنان مدارا داشته باشد ،‌ « تيغ حلم را از تيغ آهن تيزتر و از دو صد لشكر ظفر انگيزتر » بداند كه « كاد الحليم ان يكون نبيّا‌». پيامبر گرامي اسلام‌(ص) در حديثي حلم و مدارا را از لوازم كشورداري برمي شمارد . (اصول كافي ، ج 1، ص 407) تحمل عقيده مخالف موجب زدوده شدن زنگار خود حق پنداري مطلق از ذهن و ضمير و نيز موجب كمال و تعالي روح مي شود . پيامبر (ص) كه عين حقانيت بود در مواجهة با مشركان و مخالفان مي‌گويد: « وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَىٰ هُدًى أَوْ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ »، ( و ما يا شما بر طريق هدايت گمراهي آشكاريم)، ( سبأ ، 24) از همان ابتدا مخالفان خود را به گمراهي متهم نمي كند و خود را در جايگاه حقانيت (با وجود حق بودن) نمي‌نشاند. بايد كسي كه دنبال رياست بر جمعي در سطح كلان است حق پذير باشد ، در گفتارش مخصوصا وقتی نقد می شود مغالطه و سفسطه نکند ،مغالطه از مهم ترین ابزار کسانی است که می خواهند به هر نحو به قدرت برسند یابه هر قیمت قدرت را حفظ کنند ،در پي حق و حقانيت باشد نه این که از همان ابتدا خود را مالك بلامنازع حق و حقيقت بداند و نيز در عين اقتدار انعطاف داشته باشد ، انتقاد پذير باشد و دردمندي در ميان دردمندان نه اينكه خود را در مقام واعظي غير متّعظ بداند، ساختار خلقت مبتني بر حق است و آسمانها و زمين بر حق بنا شده اند ، همه بايد مطيع حق باشيم و تابع آن و ... « جدل با سخن حق » نكنيم.

6. از طرح مسائل بي فايده و بعضاً پرهزينه اجتناب نمايد، به خاطر مسائل بي ارزش بدخواهان را تحريك نكند ، ماجراجويي نكند و بهانه به دست بدخواهان ندهد. ممكن است طرح مطلبي موجب شود كه زبان سرخ صاحب منصبي سر سبز ملّتي را در معرض خطر قرار دهد . مولانا مي گويد:

ظالم آن ز قومي كه چشمان دوختند           زآن سخنها عالمي را سوختند

عـالمي را يـك سخن ويــران كند                   روبهـان خفته را شيـران كنـد

                                                                 مثنوي معنوي ، دفتر اول ، ابيات : 1596-1597

از نشانه هاي انسان حكيم آن است كه بداند چه بگويد ، چگونه بگويد و چه وقت خاموش باشد .

سقراط گويد : خاموش باشي و به سخنت درآورند بهتر از آن است كه سخني بگويي و خاموشت كنند.

7.فرصت ساز و فرصت شناس باشد ، نه فرصت سوز باشد و نه فرصت طلب ، موقعيت شناس باشد و بداند چه كاري در چه وقتي مناسب است كه : « فالأمور مرهونة بأوقاتها» اهل حزم و دور انديشي باشد كه «   ثَمَرةُ التَّفريطِ النَّدامَةُ، و ثَمَرةُ الحَزمِ السَّلامَةُ؛» ، ( نهج البلاغه، حكمت :178) و به تعبير ارسطو: تمايلات خود را بين دو ديواره اراده و عقل حبس كند . فردا را ببيند و براي آينده برنامه ريزي كند در عين حال كه از امروز نيز غافل نيست و به گونه اي نباشد كه اشخاص به خاطر فرداي بهتر مورد فشار واقع شوند مگر اينكه با معنايابي توجيه شده و خودشان براي ساختن فرداي بهتر فشار و زحمت را تحمل كنند. نه جهت جلب رضايت شهروندان و خوش بودن مقطعي از فردا غافل باشد و نه جهت رفاه فردا و آینده های دور به گونه اي برنامه‌ريزي كند كه شهروندان تحت فشار معيشتي و اقتصادی لِه شوند و در مجموع  بجای وجیه المله بودن ، اهتمامش در خادم المله  بودن متمرکز باشد  و بجای تعقیب منویات شخصی به ضابطه و قانون توجه کند... یکی از بزرگترین مشکلات کشور ما کیلوئی حرف زدن بعضی از مدیران می باشد که بعضا از الفبای مسائل و موضوعات تحت مدیریت خودشان بی خبرند!

8.جهانی که در آن زندگی می کنیم حتی المقدور به خوبی بشناسد و به نقاط قوت وضعف و به محدودیتها و فرصتهای جهان و منطقه واقف باشد . در احادیث نقل شده :«الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ اللَّوَابِسُ»؛(شبهات به کسی که زمانه خود را بشناسد هجوم نمی‌آورد) ؛(اصول كافی، ج ۱، ص ۲۶ و: تحف العقول ،حسن بن شعبه حرانی، ص ۳۵۶ و: بحارالانوار ، مجلسی، ج ۶۸ ص ۳۰۷) به کسى که عالم به زمان خود است، شبهات ؛ نادانى‌ها و کج فهمى‌ها هجوم نمى‌آورند؛ می فهمد چه‌کار باید بکند و از چه راهی باید وارد شود چنانکه فرآن می فر ماید : «وَ أْتُوا  الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا»؛(بقره؛189)

+ نوشته شده توسط سیامک مختاری در پنجشنبه بیست و هشتم اردیبهشت ۱۳۹۶ و ساعت 10:49 |