معنای زندگی

جناب مولانا در غزلی از دیوان شمس با مطلع :

ای عاشقان ای عاشقان پیمانه را گم کرده‌ام            زان می که در پیمانه‌ها اندرنگنجد خورده‌ام

گوید:

در جسم من جانی دگر در جان من قانی دگر              با آن من آنی دگر زیرا به آن پی برده‌ام

                                                                                                           غزل:1371

«آن» ی که مولانا پی برده است از مهمترین کلید واژه های زندگی اصیل و معنادار می باشد که شاید از منظری با عبارت قرآنی «ثمّ انشأناه خلقاً آخر» قابل تطبیق باشد. «آن»ی که موجب رهایش آدمی از حصارهای جبریِ هستی می گردد . «آنی» که موجب عیان شدن گنج هستی آدمی خواهد شد و زمینه ساز تحقق خلیفه آدمی می گردد.

 تو ز چشم خویش پنهانی اگر پیدا شوی              در میان جان تو گنجی نهان آید پدید

                                                                                                عطار ؛ غزل:372

رولو می روانشناس آمریکایی انسان گرا و اگزیستانسیالیست در کتاب  « انسان در جستجوی خویشتَن» کشف خویشتن را یگانه راه رشد و تحول مثبت آدمی می داند، راهی که مَآلا به خودآگاهی و آزادی ظرفیت ها و توانمندیهای انسان می انجامد. از نظر رولو می امروزه انسان گرفتار سه بحران می باشد که عبارتند از: تنهایی، تهی و خالی شدن و دلهره و اضطراب و راه رهایی انسان مدرن از این بحرانها کشف خویشتن خویش و دستیابی به ظرفیت های منحصر به فرد آدمی می باشد.

به که مانم به که مانم که سطرلاب جهانم          چو قضا حکم روانم نه امیرم نه وزیرم

                                                                                  دیوان شمس ؛ غزل:1618

کشفی که بالاترین لذتها در قیاس با آن هیچند. رولو مِی لحظه کشف خود را لحظه باروری          می نامد و بر این است که اولین کلام در استفاده خلاق از وقت این است که بدانیم چگونه در زمان حال زندگی کنیم؟ از دیدگاه روانشناختی لحظه و زمان حال تمام آن چیزی است که در اختیار داریم و باید به بهترین وجه شکوفایش سازیم و به بار فشانیم.

امام سجاد (ع) در دعای چهلم صحیفه عرض می کند: «أَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَآلِهِ، وَاكْفِنَا طُولَ الأمل، وَقَصِّرْهُ عَنَّا بِصِدْقِ الْعَمَلِ حَتَّى لا نُأَمِّلَ اسْتِتْمَامَ سَاعَة بَعْدَ سَاعَة وَلاَ اسْتِيفَاءَ يَوْم بَعْدَ يَوْم، وَلاَ اتِّصَالَ نَفَس بِنَفَس، وَلا لُحُوقَ قَدَم بِقَدَم...»؛ خدیا مرا از بلندی آرزو محافظت فرما و بجای آن عمل صادقاه نصیبم ساز تا در پی گذر ساعتی برای رسیدن به ساعت دیگر نباشم و خواستار به پایان آمدن روزی برای رسیدن روز دیگر نباشم.

 این در واقع سرشار ساختن زمان از شور هستی می باشد. تبدیل زمان به زمانِ «غنی شده»، همان که شاید شب قدر نیز مصداق کامل آن باشد که برتر از هزار ماه است و موجب سِیر در لامکان می گردد.

ما رحمت و امانیم ما جان جان جانیم                 بیرون زِ هر گمانیم با ما ز خود سفر کن

جهان هستی در برابر رفتارهای ما از خود حساسیت نشان می دهد، داوری می کند و متناسب با داوری عکس العمل نشان می دهد. قرآن کریم می فرماید:
«فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره . و من یعمل مثقال ذره شرا یره»؛ (زلزال؛7-8)
انسان با سامانه ای جدی و دقیق سر و کار دارد و نباید گمان کند که کارهای او فراموش می شود. هر کاری انجام می دهد ، هر موضعی که می گیرد و هر خُلقی را که در خود می پرورد و... یک عکس العمل متناسب در جهان خواهد داشت. البته تعبیر آیه این است که خود عمل را می بیند یعنی قانون عمل و عکس العمل در نظام هستی چنان حاکم است که گویی اصلاً «عمل و عمل» است و نه «عمل و عکس العمل» عکس العمل هر عملی متوجه عامل آن است و در برابر عکس العمل انسان سپری وجود ندارد. قرآن کریم می فرماید:«لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت». (بقره ؛ 286) . همچنین قرآن کریم می فرماید:«ولقد جئتمونا فرادی کما خلقناکم اول مره». (انعام ؛94) مفهوم آیه این است که انسان ها تنها آفریده شده اند و تنها به پیشگاه خدا باز می گردند ؛ پس باید کاری کنیم که بتوانیم از عهده پاسخگویی برآییم. قرآن کریم انسان را مسؤول اعمال خویش معرفی کرده است و بیان می کند که او در مقام محاسبه اعمال باید پاسخگو باشد. حسابرسی و ارزیابی اعمال نشانه  معنی دار بودن زندگی است. قرآن کریم می فرماید:«کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ» ؛ (هر کس در گرو کسب خویش است .) ؛ (مدثر ؛ 38)
علامه طباطبائی در تفسیر المیزان نویسد:حرف" باء" در" بما" به معنای بای فارسی و یا به معنای" بسبب" است، و یا به معنای" در مقابل" است و کلمه" رهینة" به معنای رهن و گروگان است چنان که زمخشری در کشاف گفته: کلمه" رهینة" در آیه" کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ" مؤنث رهین نیست، که تصور شود چون کلمه" نفس" مؤنث است، رهینه نیز مؤنث آمده، چون اگر این منظور هم در کار باشد باز می‏ توانست مذکر بیاورد و بفرماید" بما کسبت رهین" برای اینکه صیغه فعیل در صورتی که به معنای مفعول باشد مذکر و مؤنث در آن یکسان است، هم در مذکر می‏آید و هم در مؤنث، بلکه این کلمه اسمی است به معنای رهن گویا فرموده:" کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَ رَهِنَ" و معنای جمله بنا به گفته وی این است که:" هر نفسی در گرو است، با آنچه که کرده، و یا به سبب آنچه کرده، و یا در مقابل آنچه کرده است". نیز در آیه ماقبل آخر سوره ابراهیم فرماید:«لِيَجْزِيَ اللَّهُ كُلَّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ»؛(تا خدا به هر كس هر چه به دست آورده است جزا دهد، كه خدا زودشمار است) ؛(ابراهیم ؛51) از آیه نتیجه گرفته می شود:هيچ يك از مردم بى‌جزا نمى‌مانند. «كُلَّ نَفْسٍ» . همچنین هيچ كارى بى‌پاسخ نيست :«ما كَسَبَتْ» و: كيفر و پاداش الهى ، بر اساس عمل خود ماست : «ما كَسَبَتْ» .قرآن می فرماید: سلیمان با استفاده از نیروی باد هر روز معادل مسافت پیموده شده در دو ماه راه می پیمود «وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ ۖ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ... » ؛(سباء ؛ 12)  انسان با کشف خویشتن خویش در یک شب معادل هزار ماه می پیماید و اوج می گیرد که اگر آن کشف نباشد همه عمر سیری کردن ایام و بطالت است بی هیچ حاصل و نتیجه ارزشمندی . 

سرمایه ز کف رفت و تجارت ننمودیم                     جز حسرت و اندوه متاعی نخریدیم

مولانا گوید:

رو سینه را چون سینه‌ها هفت آب شو از کینه‌ها   وآنگه شراب عشق را پیمانه شو پیمانه شو

باید که جمله جان شوی تا لایق جانان شوی    گر سوی مستان می‌روی مستانه شو مستانه شو

تو لیلة القبری برو تا لیلة القدری شوی                چون قدر مر ارواح را کاشانه شو کاشانه شو

                                                                                                            غزل :2131

منظور: سرشار ساختن لحظات و آنات زندگی از شور، معرفت و شعور و فاصله گرفتن از دلمردگی ؛ پژمردگی و حتی بیم و امید یا خوف و رجا  می باشد.

در متون حدیثی توصیه شده است وقتی شخصی یکی از عزیزانش را از دست داد پس از سه روز دیگر به او تسلیت نگوئید! تمام شد، شما هم موجب نشوید این اتفاق در ذهن و جانش تازه شود باید زندگی کرد و لحظه را سرشار ساخت. نباید مدام  به گذشته مراجعه کرد و در گذشته اقامت نمود. معروف است جوانی نزد خیام می آید و می گوید: شنیده ام پدر من با تو رفاقت داشت، من خیلی کوچک بودم که پدرم از دنیا رفت، می دانی زمان دقیق از دنیا رفتن پدرم کِی بود؟ خیام می گوید: برو زندگی ات را بکن اینکه پدرت کِی از دنیا رفت به چه درد تو می خورد؟ منظور درزندگی و مرگ دیگران زندگی نکنیم، عبرت از گذشته وتدبیر برای آینده نیکوست، الهام گرفتن از توفیقات دیگران بجای خود، ولی پرسه زدن در زندگی دیگران، یا گذشته و آینده را برای چندمین بار زیر و رو کردن هیچ نتیجه ارزشمندی با خود نخواهد داشت.

شرابی ده که اندر جا نگنجم                چو فرمودی مرا جا را بگردان

                                                                     دیوان شمس ؛ غزل:1912

 باز مولانا در غزلی گوید:

گر جان عاشق دم زند، آتش در این عالم زند        وین عالم بی اصل را چون ذره ها برهم زند

                                                                                            غزل: 527

و این بیت عجیب :

من ز تقدیرم و تقدیر هم از ذات من است              قادر هر دو جهانم تتناها یا هو