خودبینی و انانیت

انانيّت مهمترين گرفتاري انسان مي باشد كه از لحاظ معنوي تبعات و پيامدهاي پرهزينه اي دارد.

اين منيّت و خودزي بودن نشانه هايي دارد كه از جمله آنها عبارتند از:

1- تقليل و فروكاستن خوب و بد به خويشاوند و ناخوشايند. كسي كه گرفتار نفس است آنچه برايش خوشايند ست خوب مي داند و آنچه ناخوشايند است بد مي داند يا آنچه برايش نافع است خوب مي داند آنچه ضارّست ؛ بد مي داند. خوشايند و ناخوشايند خود را ملاك خوبي و بدي درنظرمي گيرد رنگي كه دوست دارد ، طعم و مزه اي كه دوست دارد ، نامي كه دوست دارد و ... گذر از احساس و عاطفه مثبت و منفي به ارزشداوري مثبت و منفي از نشانه هاي مهم انانيّت است. فلان شخص چون خواستة ناموّجه مرا اجابت نكرده است آدم بدي است و ديگري كه خواسته نابجاي مرا برآورده كرده حتما آدم خوبي است.

2- وقايع و اتفاقات هم اگر مطابق ميل و منافع من باشند خوبند و درغير اين صورت نقمت و نكبت محسوب می شوند . مثلاً  اگر كشت و زرع دارم باران خوب است و تگرگ بد. اگر ميوه اي براي خشك شدن پهن كرده ام، باران بي موقع است، مراسمي است و برف مي بارد، پس بي موقع و بي موردست.

هر که نقش خویشتن بیند در آب                      برزگر باران و گازر آفتاب

 خود را محور مي دانم و قطب مي پندارم. ولي واقعيت اينگونه نيست مولانا گويد:

3-   از نشانه هاي ديگر انانيّت ؛ طلبکار و مدّعي بودن نسبت به داشته هاي خود است.

مال ؛ مقام ؛ علم ؛ ثروت ؛ قدرت ؛ شهرت و ...اینکه می گویم : اینها را با زحمت و كفايت خود به دست آورده ام. قرآن مي فرمايد: قارون مي گفت: "انما اوتيته علي علم عندي" ولي سليمان (ع) مي گفت:" هذا من فضل ربّي". كسي كه نسبت به داشته هايش مدعّي و مُعجَب است گرفتار نفس و انانيّت مي باشد . بايد واقعا به اين برسيم كه مال و مقام و ... بدون استحقاق پیشین حاصل آمده است كسي كه برخوردار است، برخورداري دليل استحقاق نيست و كسي كه برخوردار نيست بي بهره گي دليل نالايق بودن وي محسوب نمي شود. نه در جوامع و موارد خاصّي، نه ! هيچوقت و هيچ موردي استحقاق و لياقت موجب برخورداري نمي شود.استحقاق از كجا آمده است، زمينه برخوردارشدن چگونه فراهم آمده است؟ اگر این ردیابی را ادامه دهیم نهایتا به این نتیجه می رسیم که خودمان نقشی نداریم

 وقتي آرتوراَش قهرمان تنيس به بيماري ايدز مبتلا مي شود يكي از دوستدارانش نامه اي برايش مي نويسد كه چرا تو؟آرتور اش در جوابش  نوشت : 50 میلیون کودک در سراسر دنیا بازی تنیس را شروع می‌کنند؛ 5 میلیون یاد می‌گیرند که چگونه بازی کنند ؛ 500 هزار نفر تنیس را در سطح حرفه ایی یاد می‌گیرند ؛ 50 هزار نفر پا به مسابقات می‌گذارند ؛ 5 هزار نفر سرشناس می‌شوند 50 نفر به مسابقات ویمبلدون راه میابند؛ 4 نفر به نیمه نهایی می‌رسند 2 نفر به فینال راه پیدا می‌کنند و آن هنگام که جام قهرمانی را روی سر گرفته بودم ، هرگز نگفتم خدایا چرا من؟!و حالا هم که از این بیماری رنج می‌برم هرگز نمی‌توانم بگویم خدایا چرا من؟

5- از حساب بردن و ترسيدن ديگران لذّت مي برد. امام علي (ع) وقتي به خلافت مي رسد در همان روزهاي اوّل مي فرمايد: با من مثل انسانهاي جبّار و خودكامه حرف نزنيد. وقتي مالك را به مصر مي فرستد توصيه مي كند در مصر به گونه اي رفتار نكن كه موقع صحبت با تو زبانشان به لكنت بيفتد، چنان رفتار كن كه با تو راحت باشند، بتوانند حرف دلشان را بدون واهمه و نگراني از پيامدهاي آن بر زبان آورند.

6- بديهاي ديگران و خوبي هاي خودش را فراموش نمي كند، محاسبه گرست و اهل دوخت و دوز و بده بستان. انسانهاي معنوي چندان اهل معامله نيستند و در مقابل خوبي هايي كه احياناً مي كنند دنبال جبران نيستند.

همانگونه كه خداوند در احسان و اكرام چشمداشت ندارد بندگان معنوي خدا نيز كه تدريجاً «خدازي» شده اند خود را از نتايج منفعت انديشانه فارغ ساخته اند.

مولانا در حكايت موسي و شبان از زبان خدا خطاب به موسي مي گويد:

انسان خدازي نيز تدريجاً جوادمطلق مي شود آنچه مي دهد توفيق الهي تلقي مي كند و دنبال نتيجه و رهاورد آن نيست.

امام حسين (ع) مي فرمايد: انّ حوائج الناس اليكم من نعم الله اَلا فلاتملّوٌا النّعِم.

7- دنبال نيل به هدف بدون لحاظ ضوابط و رعايت قواعد هستند دور زدن و استفاده از روشهاي ميانبُر را زرنگي مي دانند. ابراز وجود بدون احراز شرايط برايشان خوشايندست، بدون زحمت انتظار نتيجه دارند. این اشخاص گرفتا و بندی عقل جزوی منفعت اندیش می باشند 

عقل جزوی عشق را منکر بود                   گرچه بنماید که صاحب‌سر بود.

زیرک و داناست اما نیست نیست              تا فرشته لا نشد آهرمنیست

                                                                            مثنوی ؛ دفتر اوّل

8- مطلوبات ناسازگار را همزمان مي خواهند. خواسته هاي متعارض دارند هم خدا و هم خرما را با هم مي خواهند. مثلاً در يك سيستم اقتصادي و معيوب و نامطلوب مي خواهند هم با استفاده از روشهاي كپسولي و دو پلّه يكي كردن به ثروت بادآورده برسند، هم اهل معنويت باشند هم انسان صادق و سليم النفسي به شمار آيند ، يا مثلاً مي خواهند هم شهرت و معروفيت داشته باشند و هم زندگي آرامي داشته باشند نوعاً اين دو با هم قابل جمع نيستند.

9-   انسانهاي خودبين اهل گفتگو براي نيل به حقيقت نيستند . در ناحيه گفتار، هيچگاه اشتباه خودشان را قبول نمي كنند، سخنانشان را به صورت مطلق بيان مي كنند، اهل انعطاف نيستند نوعاً انسانهايي كه هواي نفس چندان بر آنها غالب نيستند توان قبول اشتباه و عدول از نظر را دارند. نه براي نيل به منفعت بلكه جهت پيروي از حق و حقيقت ولي كساني كه گرفتار خودبيني و عُجب هستند هيچگاه حرف خود را پس نمي گيرند

استادجعفري مي گفت:  قدري اگر ، قدري مگر ،از كاشكي هم مختصر، مخلوط كن با يكديگر، آنگاه با امّا بخور. انسانهاي خودبين مي گويند: اين است و جز اين نيست، مرغ يك پا درد و تمام! در شنيدن هم با رغبت و از روي وظيفه به سخن ديگران گوش نمي دهند موقع شنيدن سخن ديگران گاه به گونه اي بي اعتنايي خودشان را نشان مي دهند كه از حقارت باطني شان نشأت مي گيرد.قرآن در توصيف پيامبر (ص) مي فرمايد: مشركان مي گفتند: پيامبر (ص) گوش است. مولانا مي گويد: سر به سر چشم است و گوش است اين نبي. قران در ادمه مي فرمايد:"قُل اُذنُ خير لكم" از نشانه هاي انسان معنوي خوب گوش دادن به سخنان ديگران مي باشد. اگر مهارت خوب گوش دادن در خانه و محيط كار رعايت شود بخش عمده اي از تنش ها برطرف مي شوند. قرآن به پيامبر مي فرمايد: به مشركان بگو: "انّا او ايّاكم لعلي هديً اَوفي ضلال مبين"

10- انسان خودبين حريص و بخيل هست، حرص و بخل از نتايج پرهزينه انانيّت مي باشد، هر چه هست مال من باشد، وقتي من هستم ؛ ديگران با كدام صلاحيت برخوردار شوند؟ اگر هم از داشته هايم ديگران را برخوردار مي كنم به هيچ روي اهل "فداكاري در سكوت" نيستم بايد ديگران بدانند و باخبر شوند.

علاج انانيّت

راهکار برطرف ساختن انانیت و از مهمترین نمودهای آن : حرص و بُخل دفع مالكيت هاي توهّم آلود مي باشد.

 مولانا گويد:

در زمین مردمان خانه مکن                       کار خود کن کار بیگانه مکن

                                                                              مثنوی ؛ دفتر دوّم

بايد به اين حقيقت بسيار مهّم برسم كه چيزهايي كه به ظاهر مال من هستند واقعاً مال من نيستند. فاصله گرفتن از "منِ" واقعي موجب گرفتارشدن در ورطه توهّمات مي گردد. نيست ها را هست تلقي مي كنم.

بودا گويد:تا وقتي مي گويي: خانة من آنجاست مغبوني، نيكا مردي يا زني كه بگويد خانة من اينجاست. راههاي علاج انانیت و واقع نگری در ارتباط با مالكيت هاي توهّم آلود عبارتنداز:

1: رياضت كه به لطف حق تا حدّ زیادی دست خودمان است . قرآن می فرماید:«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ ۖ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ ۚ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»؛(اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، به خودتان بپردازيد. هر گاه شما هدايت يافتيد، آن كس كه گمراه شده است به شما زيانى نمى‌رساند. بازگشت همه شما به سوى خداست. پس شما را از آنچه انجام مى‌داديد، آگاه خواهد كرد.) ؛(مائده ؛ 105)

2: عشق كه دست خودمان چندان نيست

3: ملاقات و مصاحبت با روحهاي بزرگ . دکتر شریعتی در وصیتنامه اش به پسرش احسان می نویسد:" تنها نعمتی که برای تو در مسیر این راهی که عمر نام دارد آرزو می کنم، تصادف با یکی دو روح خارق العاده، با یکی دودل بزرگ، با یکی دو فهم عظیم و خوب و زیباست. چرا نمی‌گویم بیشتر؟ بیشتر نیست! «یکی» بیشترین عدد ممکن است. دو را برای وزن کلام آوردم و نیست گرچه من به اعجاز حادثه‌یی ، این کلام موزون را در واقعیت ناموزون زندگی‌ام به حقیقت داشتم، برخوردم "