در محضر مولانا (3)

مثنوی با نی نامه شروع می شود که 18 بیت آغازین مثنوی را شامل می شود و جنانکه اشاره شد تنها قسمت مکتوب توسط مولانا می باشد. مطلع مثنوی و نی نامه بیت:

بشنو این نی جون شکایت می کند          از جدایی ها حکایت می کند

کز نیستان تا مرا ببریده اند                  در نفیرم مرد و زن نالیده اند

می باشد ولی به صورت :

بشنو از نی جون حکایت می کند          از جدایی ها شکایت می کند

کز نیستان تا مرا ببریده اند                  از نفیرم مرد و زن نالیده اند

معروف است که خوانش فوق صحیح نمی باشد و در نسخه های متقدم مثنوی از جمله نسخه خطی مزار مولانا  که دقیق ترین نسخه می باشد [به احتمال زیاد در اواخر عمر مولانا تدوین و مورد رویت و ملاحظه اش  قرار گرفته و بر مزار مولانا قرار داده شده ؛ نیکلسون نیز در تصحیح خود از دفتر سوم به بعد به این نسخه مراجعه داشته است] به صورت :

بشنو این نی چون شکایت می کند       از جدایی ها حکایت می کند نوشته شده است.

نزول وحی به پیامبر اکرم (ص) با « اقْرَأْ » و "بخوان"شروع می شود ؛ مثنوی نیز با" بشنو" آغاز می شود:

انصتوا را گوش کن خاموش باش               چون زبان حق نگشتی، گوش باش

                                                                                          مثنوی ؛ دفتر دوّم

خاموش که فرمود الْإِنْسَان لَفِي خُسْرٍ       از گلشن دیدار به گفتار رسیده

                                                                               دیوان شمس ؛ غزل:2333

شنیدن و گوش دادن از مهمترین و ارزشمندترین مهارتهای انسان در کسب معرفت می باشد. می گوید: بشنو این نی!مراد از "این نی " مولاناست که خودش را به "نی" تشبیه نموده است . نی خالیست و از خودش تهی می باشد. مولانا نیز می گوید:

از وجود خود چو نی گشتم تهی                نیست از غیر خدایم آگهی

چونکه من من نیستم، این دم ز هوست      پیش این دم هر که دم زد کافر اوست

در دیوان شمس نیز گوید:

 گم شدن در گم شدن دین منست             نیستی در هست آیین منست

                                                                                  غزل:430

و چون از خود خالی شده مهبط انوار وحی واقع می شود ؛ نه وحی تشریعی بلکه بارقه های اشراق و الهام که به وضوح در مثنوی نمایان است

نه نجوم است و نه رمل است و نه خواب        وحی حق و الله اعلم بالصواب

از پی روپوش عامه صوفیان                          وحی دل گویند آنرا در بیان

در ادامه می گوید:

پس محل وحی گردد گوش جان                   وحی چه بوَد ؟ گفتی از حسِّ نهان

در مثنوی نیز واضح است که در مواقع خاصی معانی بر جان مولانا جاری می شود ،گویی اقیانوس در جان مولانا جاری می شود  و او رگه ها و باریکه هایی از آنرا به سوی مخاطب باز می کند:

لب ببندم هر دمی زین سان سخن             توبه آرم هر زمان صد بار من

کین سخن را بعد از این مدفون کنم           آن کشنده می کشد من چون کنم

در فرازی دیگر گوید:

چون که کوته می کنم من از رَشَد        او به صد نوعم به گفتن می کشد

و خطاب به حسام الدین گوید:

ای هدایت گر درون همچون جنین         چون تقاضا می کنم اتمام این

سهل گردان ره نما توفیق ده               یا تقاضا را بهل بر ما منه

                                                                      مثنوی ؛ دفتر سوّم

همچنین این نی از دیگری پر می شود ؛ دَمِ دیگری در آن دمیده می شود:

ما جو ناییم و نوا در ما زتوست             ما چو کوهیم و صدا در ما زتوست

ما جو شطرنجیم اندر برد ومات             برد و مات ما ز توست ای خوش صفات

ما عدمهائیم و هستی های ما               تو وجود مطلق فانی ما

ما همه شیران ولی شیر علم               حمله شان از باد باشد دم به دم

حمله شان پیدا و ناپیداست باد              آنکه ناپیداست هرگز گم مباد

در ادامه می گوید:

لذت هستی نمود نیست را                 عاشق خود کرده بودی نیست را

لذت انعام خود را وا مگیر                   نقل و باده و جام خود را وا مگیر

ور بگیری کیت جستجو کند                نقش با نقاش چون نیرو کند

و چند بیت بعد در ادامه ؛ این ابیات عجیب:

این نه جَبر این معنی جباری است            ذکر جباری برای خواری است

گر تو بینی که پایت بسته اند                    بر تو سرهنگان شه بنشسته اند

پس تو سر هنگی مکن با عاجزان              زانک نبود طبع و خوی عاجز آن

                                                                                  مثنوی ؛ دفتر اوّل

نی ؛ بی جان است و «ما نی های بی جانیم» ؛ خداوند نیز نفّاخ و دمنده در این نی می باشد

خداوند در هستی دمیده است و عالم به نوعی دَم و نَفَس الرحمن است کهبدون دَم خدا همه هستی عدم است

 تو خود دانی که من بی تو عدم اندر عدم باشم     عدم خود قابل هست از آن نیز کم باشم

                                                                                    دیوان شمس ؛ غزل:1432

این نفخه و دم بی صورت می باشد و صورت می دهد و نی ها شکل می گیرند.

صورت از بی صورتی امد برون              باز شد کانا الیه راجعون 

 دَم که مرد نایی اندر نای کرد            درخوی نای است  نه در خورد مرد

                                                                                      مثنوی ؛ دفتر دوّم

پاره ای از شارحان مثنوی با تاثیر پذیری از آرا و نظرات ابن عربی ؛ نی را با قلم اعلی و حقیقت محمدیه و ... تطبیق داده اند که صحیح نیست . نی در مرتبه اول و به احتمال زیاد خود مولاناست که اشاره شد و شواهدی از مثنوی در تایید آن آمد ، در مراتب گسترده تر: تطبیقا انسات سالک و عارف و در گستره وسیعتر: نوع انسان مصداق و مراد از نی می باشد.