باد صبا در دیوان حافظ

پیشینیان بر این باور بودند که خاستگاه این باد ؛خوشه پروین  و منتهی الیه آن ؛ صورت فلکی هفت اورنگ می باشد.

در ادبیات فارسی ، باد صبا باعث شکوفایی طبیعت می‌شود ؛ نسیمی خوش دارد و عاشقان راز با آن گویند . وقتی درد اشتیاق قصد جان کند ، صبا چاره گر و یاری رسان است  . " نفَس باد صبا  مشک فشان " است و مشام جان را خوش می کند؛ مژده فروردین و "جوان شدن عالم پیر"  را به همراه دارد و پایان غم و کوتهی روزگار محنت را بشارت می دهد : 

بعد ازین دست من و دامن سرو و لب جوی          خاصه اکنون که صبا مژده فروردین داد

                                                                                                     _غزل:112

باد صبا خصوصا از دوره‌ سبک عراقی به بعد ؛ پیک عاشقان و هدهد خوش‌خبر دلدادگان است و با«گل»ارتباط دائم دارد .دیوان حافظ نیز از اولین غزل در ترتیب تدوینی تا اواخر دیوان اشارات پرشماری به این باد شده است. در غزل آغازین دیوان آمده است:

از صبا هر دم مشام جان ما خوش می شود           آری آری طیب انفاس هواداران خوش است

                                                                                                          غزل:43

سحر بلبل حکایت باد صبا کرد                                که عشق روی گل با ما چها کرد

                                                                                                     غزل:130

چو دام طره افشاند ز گرد خاطر عشاق               به غماز صبا گوید که راز ما نهان دارد

                                                                                                        غزل:120

حافظ چو نافه سر زلفش به دست توست               دَم درکش ار نه باد صبا را خبر شود 

                                                                                                             غزل:226

ای جان حدیث ما بر دلدار بازگو                             لیکن چنان مگو که صبا را خبر شود

                                                                                                    غزل:226

صبا از عشق من رمزی بگو با آن شه خوبان        که صد جمشید و کیخسرو غلام کمترین دارد

                                                                                                    غزل:121

دست در حلقه آن زلف دو تا نتوان کرد                        تکیه بر عهد تو باد صبا نتوان کرد

                                                                                                         غزل:136

حافظ  نغمه سرائی بلبل درگلزار را انعکاس سخن خود می داند  و از نظر وی ؛ عنبر افشانی صبا در تماشای گل و ریحان برای شنیدن صدای بلبل است که همان گفته حافظ می باشد :  

 چون صبا گفته حافظ بشنید از بلبل                 عنبر افشان به تماشای ریاحین آمد 

                                                                                                غزل:176

 صبا می تواند خاک وجود ما را بر درگاه  دوست برساند تا شاید آن شه خوبان نظری بر ما فکند :

تو آتش گشتی ای حافظ ولی با یار درنگرفت     ز بد عهدی گل گوئی حکایت با صبا گفتیم 

                                                                                                   غزل:370

صبا خاک وجود ما بدان عالی جناب انداز              بود کان شاه خوبان را نظر بر منظر اندازیم

                                                                                                       غزل:374

 باد صبا گاه دستبرد می زند  :

 ز دست برد صبا گرد گل کلاله نگر            شکنج گیسوی سنبل ببین و روی سمن  

                                                                                        غزل:388

و گاه بلبل عاشق را بی نصیب می گذارد:

 به هر سو بلبل عاشق در افغان               تنعم از میان ، باد صبا کرد 

                                                                                 غزل:130

 از باد صبا می توان یاد و نشان دوست را گرفت هرچند گاه پریشان می گوید :

 نشان یار سفر کرده از که پرسم باز             که هر چه گفت برید صبا ، پریشان گفت

                                                                                                   غزل:88

 باد صبا همت و کوشش فراوان دارد و مداومت وزیدن باد صبا  بر غنچه ، موجب شکفتن آن می شود .

حافظ با درس گرفتن از همت و مداومت باد صبا ، در پی آن است که دلدارش را از بستگی یا ناراحتی بیرون آورد و موجب خرمی و خندانی او گردد :

 چندان چو صبا بر تو گمارم دم همت                    کز غنچه چو گل خرم و خندان بدر آئی 

                                                                                               غزل:494

 حافظ بارها ار صبا به عنوان شاهد و گواه استفاده می کند و از وی می خواهد که بر مواردی گواهی دهد:

 از صبا پرس که ما را همه شب تا دم صبح        بوی زلف تو همان مونس جانست که بود  

                                                                                            غزل:213

صبا بگو که چها بر سرم درین غم عشق             ز آتش دل سوزان به برگ کاه رسید  

                                                                                                 غزل:242

 صبا همه جا حضور دارد و می تواند از بسیاری از رویدادها خبر باز گوید ؛خصوصا وقتی معشوق با شانه زدن گیسوانش ، جانهای عاشقان را از دام زلفش بر خاک می فشاند :

جانها  زدام زلف چو برخاک می فشاند         بر آن غریب ما چه گذشت ای صبا بگو  

                                                                                                غزل:415

 وزیدن صبا نشانه آغاز زمان طرب و عیش ونوش است و مانند آن است که صبا به پیر می فروش [ که مایه  نشاط همراه دارد ]   خوش آمد می گوید :

 صبا به تهنیت پیر می فروش آمد         که موسم طرب و عیش و ناز و نوش آمد

                                                                                   غزل:175

صبا همیشه نمی تواند شرح دل تنگی حافظ را به یار رساند ؛ چون دل عاشق مانند ورقهای غنچه تو بر توست و صبا نمی تواند به راحتی در شکنج گلبرگهای غنچه فرو رود و راز دلتنگی وی را دریابد :

صبا ز حال دل تنگ ما چه شرح دهد                که چون شکنج ورقهای غنچه تو بر توست

                                                                                                    غزل:58

 باد صبا سخن چین است و برای اینکه شرح و وصف زلف یار به دیگران نگوید ، در سحرگاه ، باید به وی توصیه کرد تا این مطلب را برملا نکند :

تا دم از شام سر زلف تو هر جا نزنند                با صبا گفت و شنیدم سحری نیست که نیست

                                                                                                   غزل:73

می خواست گل دم زند از رنگ و بوی دوست           از غیرت صبا نفسش در دهان گرفت

                                                                                                غزل:87

 صبا همانگونه که در گیسوی زیبا رویان می پیچد از رایحه گیسو مست و مانند حافظ از افسون چشم یار بی قرار می گردد :

تو گر خواهی که جاویدان جهان یکسر بیارائی         صبا را گو که بردارد زمانی برقع از رویت

                                                                                              غزل:95

من و باد صبا مسکین دو سرگردان بی حاصل   من از افسون چشمت مست و او از بوی گیسویت

                                                                                            غزل:95

 گاه وقتی بلبل از گل غافل می شود ؛صبا در مقابل گل جلوه گری می کند :

خود را بکش ای بلبل ازین رشک که گل را             با باد صبا وقت سحر جلوه گری بود  

                                                                                               غزل:216

 حافظ به باد صبا غبطه می خورد و از چرخ گردون گلایه دارد که برای کشیدن زلف یار به وی مجال نداده ولی به باد صبا این فرصت را داده است :

زلفش کشید باد صبا ، چرخ سفله بین                        کانجا مجال باد وزانم نمی دهد

                                                                                                    غزل:229

 صبا همیشه در دسترس نیست و زمانی که عاشق به نیازدارد ممکن است پیدا نباشد و در جایی که از صبا کمکی ساخته است به راحتی دست یافتنی نیست :

صبا کجاست که این جان خون گرفته چو گل             فدای نکهت گیسوی یار خواهم کرد 

                                                                                             غزل:135

صبا گر چاره داری وقت وقت است                      که درد اشتیاقم قصد جان کرد 

                                                                                              غزل:137

ز دلبرم که رساند نوازش قلمی                     کجاست پیک صبا گر همی کند کرمی 

                                                                                                غزل:471

 باد صبا کندخیز است وآرام و با ملایمت حرکت می کند و حافظ به پیک صبا توصیه می کند که از یار حافظ چالاکی و سریع بودن را یاد گیرد:

اندر آن ساعت که بر پشت صبا بندند زین            با سلیمان چون برانم من که مورم مرکب است

                                                                                                         غزل:31

شاید ار پیک صبا از تو بیاموزد کار                            زان که چالاکتر از این حرکت باد نکرد

                                                                                                        غزل:138

باد صبا می تواند راهنما و دلیل راه برای رسیدن  حافظ به زلف یار و استشمام رایحه زلف یار گردد:

بسوخت حافظ و بوئی زلف یار نبرد                      مگر دلالت این دولتش صبا کند 

                                                                                               غزل:187

حافظ  بارها  باد صبا را به طریق " ای صبا " یا " صبا " برای امور مختلف ، مورد خطاب قرار داده است که در دیوانش نمود مشهودی دارد:

ای صبا نکهتی از کوی فلانی به من آر                    زار و بیمار غمم راحت جانی به من آر 

دلم از دست بشد دوش چو حافظ می گفت           کای صبا نکهتی از کوی فلانی به من آر

                                                                                                غزل:248

ای صبا نکهتی از خاک ره یار بیار                            ببر اندوه دل و مژده دلدار بیار  

                                                                                              غزل:249  

ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس       بوسه زن بر خاک آن وادی و مشکین کن نفس

                                                                                             غزل:267

ای صبا سوختگان بر سر ره منتظرند                            گر از آن یا ر سفر کرده پیامی داری

                                                                                                 غزل:448  

ای صبا بندگی خواجه جلال الدین کن                       که جهان پر سمن و سوسن آزاده کنی  

                                                                                                     غزل:481
گر به سرمنزل سلمی رسی ای باد صبا                   چشم دارم که سلامی برسانی ز منش 

                                                                                                     غزل:281

صبا زان لولی شنگول سرمست                           چه داری آگهی چونست حالش

                                                                                                  غزل:279
صبا ز منزل جانان گذر دریغ مدار                         وزو به عاشق بیدل خبر دریغ مدار 

                                                                                                     غزل:247

 حافظ به شیراز علاقه وافری داشت و در عین حال که از ایام و بی وفایی مردم روزگار خود گله دارد ، از صبا می خواهد که نسیمی روحبخش و جان بخش از خاک شیراز برایش ببَرد :

به جز صبا و شمالم نمی شناسد  کس             عزیز من که به جز باد نیست دمسازم                 

هوای منزل یار آب زندگانی ماست                      صبا بیار نسیمی ز خاک شیرازم

                                                                                            غزل:333  

 صبا گاهی نقشی چون رقیب دارد و این امر به مذاق حافظ خوش نمی آید:

زلف در دست صبا گوش به فرمان رقیب         این چنین با همه درساخته ای یعنی چه

                                                                                           غزل:420 

  گاه  حافظ با صبا درد دل  می کند و ازحسن فروشی گل گله مند است ؛

حسن فروشی گلم نیست تحمل ای صبا          دست زدم بخون دل بهرخدا نگار کو  

                                                                                           غزل:414

 حافظ از باد صبا مانند فردی که می توانست به وی کمک کند ، گلایه دارد که از وی حمایت نکرده است:

در آرزوی خاک در یار سوختیم                        یاد آور ای صبا که نکردی حمایتی 

                                                                                          غزل:437

حافظ در عین حالی که از یارش تعریف می کند ،ازعملکرد صبا در مورد نپراکندن رایحه یار وی ، در شگفت است :

با همه عطف دامنت آیدم از صبا عجب                   کز گذر تو خاک را مشک ختن نمی کند

                                                                                               غزل:192

 حافظ در حالی که به زیبایی از تضاد " خاک" و " آب"  در بیت زیراستفاده کرده است ، صبا را متهم به انداختن خاک کوی دوست در چشم می کند  که بدین دلیل ، ابزار و لوازم حیات یا به تعبیر حافظ ، آب زندگی در نظرش نمی آید:

صبا به چشم من انداخت خاکی از کویش              که آب زندگیم در نظر نمی آید

                                                                                             غزل:237  

  باد صبا با حرکت آرام و متینی که در هنگام سحردر بین بنفشه زارها ، گل ها و ریاحین دارد چنان بوی گل می گیرد و  عطر افشان می گردد که مشک ختن و نافه چین آن خاصیت را ندارند و این ویژگی را نازک اندیشانی چون حافظ کشف می کنند و با بوییدن این رایحه ها شکفته می شوند :

کس ندیدست ز مشک ختن و نافه چین                  آنچه من هر سحر از باد صبا می بینم  

                                                                                                   غزل:343

 مر غول را برافشان یعنی برغم سنبل                     گرد چمن بخوری همچون صبا بگردان

                                                                                               غزل:384

ای صبا امشبم مدد فرمای                                    که سحرگه شکفتنم هوس است

                                                                                                    غزل:42

به دور لاله قدح گیر و بی ریا می باش               به بوی گل نفسی همدم صبا می باش 

                                                                                                   غزل:274

گذار کن چو صبا بر بنفشه زار و ببین                   که تطاول زلفت چه بیقرارنند  

                                                                                                   غزل:195
چو برشکست صبا ، زلف عنبر افشانش    به هر شکسته که پیوست تازه شد جانش 

                                                                                                   غزل:280

چون صبا مجموعه گل را به آب لطف شست    کج دلم خوان گر نظر بر صفحه دفتر کنم  

                                                                                                      غزل:346

حکایت حضرت سلیمان و باد صبا در غزلیات حافظ نمود و جایگاه خاصی دارد :

 صبا به خوش خبری هد هد سلیمان است         که مژده طرب از گلشن سبا آورد   

                                                                                            غزل:145

مژده ای دل که دگر باد صبا باز آمد                  هد هد خوش خبر از طرف سبا باز آمد

                                                                                               غزل:174

ای هد هد صبا به سبا می فرستمت                       بنگر که از کجا به کجا می فرستمت

                                                                                                 غزل:90

اندر آن ساعت که بر پشت صبا بندند زین         با سلیمان چون برانم من که کورم مرکب است

                                                                                                         غزل:31

در دیوان حافظ  بلبل نیز با باد صبا درد دل می کند و سخنها می گوید:

سحر بلبل حکایت با صبا کرد                            که عشق روی گل با ما چه ها کرد 

                                                                                                  غزل:130

در بیتی از ترکیب بلبل صبا استفاده می کند:

دلت به وصل گل ای بلبل صبا خوش باد          که در چمن همه گلبانگ عاشقانه تست

                                                                                                    غزل:34

 حلقه زلف یار نه تنها شکارگر جان صاحبدلان است بلکه بر گردن باد صبا که فقط برای تماشا از میان زلف یار عبور می کند ، بند می اندازد و مانند یک هندو با باد صبا که هوادار وی است ، حیله می کند و او را در بند می کشد :

حلقه زلفش تماشاخانه باد صباست                 جان صد صاحبدل آنجا بسته یک مو ببین

زلف دل دزدش صبا را بند برگردن نهاد               با هوا داران رهرو حیله هندو ببین   

                                                                                               غزل:402

 حافظ با آنکه با باد صبا دوستی و مراودات زیادی دارد ولی وقتی باد صبا پرده دار حریم حرمت یاراست به خود اجازه نزدیک شدن به صبارا نمی دهد ؛

من که باشم در آن حرم که صبا                   پرده دار حریم حرمت اوست

                                                                                       غزل:56

صبا برای حافظ نقش پیام رسان به شاهان و حاکمان هم عصرش را دارد و بدین طریق پیام خود را بدون واسطه به آنها می رساند:

ای صبا بر ساقی بزم اتابک عرضه دار           تا از آن جام زرافشان جرعه ای بخشد به من 

                                                                                                     غزل:390

یارب کی آن صبا بوزد کز نسیم آن                      گردد شمامه کرمش کارساز من    

حافظ  زگریه سوخت بگو حالش ای صبا              با شاه دوست پرور دشمن گداز من 

                                                                                              غزل :400

همچنین باد صبا نزد حافظ یادگار وقایع و رویدادهائی است که حافظ بدانها علاقه خاصی داشته است :

غبار راه گذارت کجاست تا حافظ                         به یادگار نسیم صبا نگه دارد

                                                                                           غزل:122

صبا تو نکهت آن زلف مشکبو داری                    به یادگار بمانی که بوی او داری  

                                                                                             غزل:446

حافظ آرزو می کند بتواند همچون باد صبا ،  آرام ، افتان و خیزان و بدون آنکه رقیب ودیگران متوجه شوند به کوی یار سَری بزند :

تا مگر همچو صبا باز به کوی تو رسم                حاصلم دوش بجز ناله شبگیر نبود 

                                                                                         غزل:209                 

با صبا افتان و خیزان می روم تا کوی دوست           وز رفیقان ره استمداد همت می کنم 

                                                                                           غزل:352

 اگر کسی مانند باد صبا به کوی دوست گذر نماید ، نَفَس و دَمش از رایحهِ خوشِ دوستی مشکین می شود و از بدخلقی دست می کشد  :

مشکین از آن نشد دم خلقت که چون صبا              برخاک کوی دوست گذاری نمی کنی    

                                                                                                غزل:482 

از مضامینی دیگری که حافظ در مورد باد صبا و صبا دراشعار خود از آنها استفاده کرده است عبارتند از:

 به مژده جان صبا داد شمع در نفسی              ز شمع روی تواش چون رسید پروانه 

                                                                                                غزل:427

باد صبا ز عهد صبی یاد می دهد                     جان داروئی که غم ببرد درده ای صبی  

                                                                                                  غزل:429

به بوی زلف و رخت می روند و می آیند                 صبا به غالیه سائی و گل به جلوه گری   

                                                                                                    غزل:452

صد باد صبا اینجا با سلسله می رقصند                   اینست حریف ای دل تا باد نپیمائی     

                                                                                                       غزل:493

منابع:

1_   خرمشاهی ؛ بهاء الدین ؛ حافظ نامه ؛ انتشارات علمی و فرهنگی 

2_  اسلامی ندوشن ؛ محمد علی  ؛ ماجرای پایان ناپذیر حافظ ؛ انتشارات یزدان 

3_   شمیسا ؛ سیروس ؛ یادداشت های حافظ ؛ نشر علم