نظام اخلاقی قرآن (5)

 5- هر نيكي يا بدي به ديگران اوّلاً و بِالذّات نيكي و بدي به خود مي‌باشد.

قرآن در آيات متعددي براين اصل مهم تاكيد دارد كه نيكي و بدي به ديگران در واقع نيكي يا بدي به خود مي‌باشد. من اگر به ديگران خوبي مي‌كنم در واقع به خود خوبي كرده‌ام و  بدي نيز اينگونه مي‌باشد. قرآن مي فرمايد: «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ ۖ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا ۚ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوءُوا وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا»، (اگر نيكى كنيد، به خود نيكى كرده‌ايد، و اگر بدى كنيد، به خود [بد نموده‌ايد]. و چون تهديد آخر فرا رسد [بيايند] تا شما را اندوهگين كنند و در معبد[تان‌] چنانكه بار اول داخل شدند [به زور] درآيند و بر هر چه دست يافتند يكسره [آن را] نابود كنند.)، (اسراء، 7) و نيز مي‌فرمايد: «مَّنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا ۗ وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيدِ» ، (و هركس كاري شايسته پيشه كند، به سود خود اوست، و هركس كاري بد پيش گيرد به زيان خود اوست، و پروردگارت در حق بندگان ستمگر نيست)، (فصّلت، 46) [در ادامه نوشتار ؛ در فرازی از فیه ما فیه نیز به این آیه اشاره شده است ] من اگر به «ديگران» خوبي يا بدي مي‌كنيم حاشيه و سايه عملكرد من به آنها مي رسد و اصلش به «خودم» بر مي‌گردد .در برابر آینه اگر خندان باشیم چهره‌ای خندان می‌بینیم و اگر گریان باشیم چهره‌ای گریان مشاهده می‌کنیم؛ این دنیا هم آینه‌وار است، از این‌رو همان می‌بینیم که هستیم و انجام می‌دهیم. اعتقاد قلبي به اين اصل موجب خواهد شد من با رغبت و اهتمام بيشتري دنبال خوبي به ديگران باشم و آن را هزينه دادن تلقّي نكنم بلكه توفيقي براي خود بدانم آنگونه كه امام حسين(ع)  مي فرمايد: «اِعلَموا أنَّ حَوائِجَ النّاسِ إلَيكُم مِن نِعَمِ اللّه ِ عَلَيكُم ، فَلا تَمَلُّوا النِّعَمَ فَتَحورَ نِقَما »؛ (بدانيد كه نيازهاى مردم به شما از نعمت هاى خدا بر شماست ؛از آنها ملول نشويد كه گرفتار مى شويد) ؛ ( ارشاد القلوب ،ج1،ص138) و آنگونه كه امير المؤمنين(ع) مي‌فرمايد: مسکین و نيازمند را يك فرستاده از طرف خداوند بدانم.«إِنَّ الْمِسْكِينَ رَسُولُ اللّهِ، فَمَنْ مَنَعَهُ فَقَدْ مَنَعَ اللّه، وَمَنْ أَعْطَاهُ فَقَدْ أَعْطَى اللّهَ»؛(مستمند، فرستاده خداست، كسى كه از او دريغ دارد از خدا دريغ داشته و كسى كه به او عطا كند به خداوند عطا كرده است.) ؛(نهج البلاغه؛حکمت:304)

بدانم كه خوبي من به ديگران ضايع نخواهد شد: «وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ»، (و هركار خيري انجام دهند هرگز بدون پاداش و سپاس نخواهند ماند، و خداوند از پرهيزگاران آگاه است)، (آل عمران، 115)

 نيز توجه به این اصل موجب خواهد شد نسبت به بدي‌هاي ديگران نيز مواجهه توأم با احسان و خوبي داشته باشم چرا كه مي‌دانم خوب بودن بي‌نتيجه نخواهد بود، و بدي ديگران را با «عفو»، «صفح»، «غفران» و «احسان» جواب خواهم داد كه به تعبير غزّالي: «بد را بد او بس باشد» و اينگونه رفتار و سلوك يك سعه وجودي و بزرگي روح به دنبال خواهد داشت كه ديگر نه مكدّر خواهد شد و نه دنبال عقده گشائي، كينه‌جوئي، عداوت و خصومت خواهد بود.

هر احسان و اسائه  مختص خود انسان است و این خود سنت جاریه خداست که اثر و تبعه عمل هر کسی را - چه خوب و چه بد- به خود او برمی‌گرداند: «تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ ۖ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ ۖ وَلَا تَسئلونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ» ؛(آن جماعت را روزگار به سر آمد؛ دستاورد آنان براى آنان و دستاورد شما براى شماست؛ و از آنچه آنان مى‌كرده‌اند، شما بازخواست نخواهيد شد.) «بقره؛141» [«خَلَتْ» به معنی : گذشته است ؛ رفته است] می باشد.

قرآن در توصیف منافقان فرماید:«یُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُون»؛(با خدا و مؤمنان نیرنگ می بازند ولی جز بر خویشتن نیرنگ نمی زنند ، و نمی فهمند)؛(بقره؛9)

مولانا در فیه ما فیه گوید:

اگر کسی در حق کسی نیک گوید، آن خیر و نیکی به وی عاید می شود، و در حقیقت، آن ثنا و حمد  به خود می گوید. نظیر این چنان باشد که کسی گرد خانۀ خود گلستان و ریحان کارد: هر باری که نظر کند، گل و ریحان بیند؛ او دائما در بهشت باشد. چون خو کرده به خیر گفتن مردمان، چون به خیر یکی مشغول شد، آن کس محبوب وی شد؛ و چون از ویش یاد آید، محبوب را یاد آورده باشد – و یاد آوردن محبوب گل و گلستان است و روح و راحت است. و چون بد یکی گفت، آن کس در نظر او مبغوض شد؛ چون از او یاد کند و خیال او پیش آید، چنان است که مار یا کژدم یا خار و خاشاک در نظر او پیش آمد.

اکنون چون می توانی که شب و روز گل و گلستان بینی و ریاض (باغ) ارم بینی، چرا در میان خارستان و مارستان گردی؟ همه را دوست دار تا همیشه در گل و گلستان باشی. و چون همه را دشمن داری، خیال دشمنان در نظر می آید. چنان است که شب و روز در خارستان و مارستان می گردی.

پس اولیا، که همه را دوست می دارند و نیک می بینند، آن را برای غیر نمی کنند، برای خود کاری می کنند تا مبادا که خیالی مکروه و مبغوض در نظر ایشان آید. چون ذکر مردمان و خیال مردمان در این دنیا لابد و ناگزیر است، پس جهد کردند که در یاد ایشان و ذکر ایشان همه محبوب و مطلوب آید تا کراهت مبغوض مشوش راه ایشان نشود.

پس هر چه می کنی در حق خلق، و ذکر ایشان می کنی به خیر و شر، آن جمله به تو عاید می شود. و از این می فرماید حق تعالی: مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَيْهَا (  هرکس کاری نیکو و عملی به خیر و صواب کند بیگمان آن خیر و نیکویی برای اوست. و هرکس به ناصواب دست گشاید آن کردار ناصواب در گردن او خواهد بود - فصلت – 46). فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ، وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ ( هرکس به مقدار ذره ای نیکویی کند بیقین [پاداش] آن را خواهد دید، و هرکس به مقدار ذره ای بدی کند بیقین [کیفر] آن را خواهد دید – زلزال – 7، 8) ؛(فیه ما فیه ؛ فصل:54)

 در مثنوی نیز گوید:

 ای دریده پوستین یوسفان                            گر بدرد گرگت آن از خویش دان

 زانک می‌بافی همه‌ساله بپوش                     زانک می‌کاری همه ساله بنوش

 فعل تست این غصه‌های دم به دم                 این بود معنی قد جف القلم

 که نگردد سنت ما از رشد                              نیک را نیکی بود بد راست بد

 نظامی گوید: 

گرم شو از مهر و زکین سرد باش                   چون مه و خورشید جوانمرد باش

 هر که به نیکی عمل آغاز کرد                        نیکی او روی بدو باز کرد       

+ نوشته شده توسط سیامک مختاری در جمعه بیستم مرداد ۱۳۹۶ و ساعت 12:20 |